Robert Timmer over Voorbereiding en Realisatie

Staatsbosbeheer is sinds 1972 eigenaar van fort Rammekens, gelegen op de meest zuidelijke punt van Walcheren. Gebouwd in 1547 in opdracht van Maria van Hongarije om de toegang tot Middelburg en Antwerpen beter te kunnen verdedigen tegen de Fransen. De strategische ligging van het fort is nog altijd goed waar te nemen. Het bastion biedt uitstekend zicht op de over de Westerschelde voorbijkomende schepen. ‘Je kunt je er zonder veel moeite een VOC-kapitein wanen’, zegt Robert Timmer. Timmer was verantwoordelijk voor de restauratie, ‘feitelijk een consolidatie’, van het fort. Na verschillende militaire functies te hebben vervuld, tot in de Tweede Wereldoorlog toen de Duitse bezetter er luchtafweerkanonnen en zoeklichten opstelde, was er geen mensenhand meer om het te verdedigen en nam de natuur het over.

Ontdekkingstocht

‘Een ontdekkingstocht’, noemt Robert Timmer de voorbereiding op de restauratie van het fort. ‘We kozen voor consolidatie, om op een respectvolle wijze om te kunnen gaan met alle cultuurhistorische waarden, de tijdlagen, van het fort. Voorop stond het behoud van de ziel van het monument, de geest van die plek. Dan ga je eerst onderzoek doen, op zowel bouw- en cultuurhistorisch, als op ecologisch
gebied. Er was heel veel verborgen. Het fort was volledig overwoekerd. Muren werden door bramenstruiken aan het oog onttrokken, gewelven door een dikke laag aarde. Welke schade hebben vooral de houterige gewassen aangericht? Dat weet je pas écht wanneer je steen voor steen losmaakt. Wat moet je laten, wat mag en kun je weghalen?’
Het uitgangspunt te consolideren heeft ook een belangrijke rol gespeeld in de keuze van de architect. ‘In architect Eric Jan Brans van Rothuizen van Doorn ’t Hooft Architecten wisten we iemand te vinden met veel kennis en ervaring in het consolideren van dit soort monumenten’. Brans kreeg opdracht het bestek te schrijven, waarin ruimte moest worden gelaten voor nog een groot aantal onzekere factoren. ‘We voorzagen dat de restauratie ons nog voor tal van verrassingen zou plaatsen. Veel specifieke technische uitwerkingen konden niet worden vastgelegd’.

voor en na restauratie

Aan het werk

Samen met de architect ging Robert Timmer vervolgens het traject van de aanbesteding in, die werd gegund aan Heijmans Restauratiewerken. ‘We konden aan de slag’. Maar was het voorbereidingstraject al intensief, de realisatiefase vroeg om nog veel meer inzet van Timmer. ‘Hoewel er goede werkafspraken waren gemaakt, er een directievoerder vanuit het architectenbureau was aangesteld en er frequente bouwteamvergaderingen werden belegd, heeft deze fase ook mij als opdrachtgever enorm veel tijd en energie gekost. Waarbij ik gelukkig kon terugvallen op zowel eerdere ervaringen als een professionele opleiding achtergrond - onder andere een master erfgoed aan de VU. Maar evenzeer was het gevoel belangrijk, als het onderbuikgevoel slecht was, was dat meestal een serieus voorteken dat iets aandacht vroeg. ‘Wat zich wreekte was dat een globaal bestek tijdens de uitvoering vraagt om regelmatig overleg en duidelijke procesafspraken. Wat doe je bijvoorbeeld wanneer tijdens graafwerkzaamheden er relicten uit de zestiende eeuw tevoorschijn komen? Wil je deze zichtbaar houden, of is wetenschappelijke documentatie voldoende? Omdat de aannemer geen tijd wilde verliezen werd er niet altijd goed gecommuniceerd. Vaak moest je dan een besluit nemen als iets al is uitgevoerd. Een aantal van die ‘besluiten’ had ik liever anders gezien, zoals ik achteraf ook liever frequent een opzichter van op het werk had gewild, die op dat soort momenten had kunnen ingrijpen’ (stop-momenten).

Rol opdrachtgever

‘Je hebt’, houdt Timmer voor, ‘als opdrachtgever een belangrijke rol. Je moet kennis en gevoel hebben voor de opgave, je moet er bij kunnen zijn, je moet waardering kunnen uiten wanneer zaken goed gaan, maar ook een “stop” kunnen roepen wanneer daartoe aanleiding is’. ‘En’, geeft hij mee, ‘zorg altijd voor perfecte dossiers, leg alles vast. Accepteer geen zaken die je met gezond verstand niet kunt of wilt begrijpen. Bijvoorbeeld de voortdurende wisseling van ploegen, elke twee weken zag je andere mensen op het werk. Dat is niet goed. Continuïteit is essentieel. Tot slot, neem de communicatie serieus en maak daar vooraf duidelijke proces afspraken over. Zorg er voor dat mensen op het werk goed geïnformeerd en betrokken zijn. Vergeet ook bijvoorbeeld niet de gemeentelijke monumentencommissie te betrekken in het restauratieproces. Restauratie van een monument is een verantwoordelijke opgave, het gebouw is niet alleen iets van jouzelf, maar van iedereen, het is ons collectief geheugen’.