Moderne technieken onzichtbaar toegepast

Kasteel Amerongen, een prachtig stukje geschiedenis aan de voet van de Utrechtse Heuvelrug. Gebouwd in de 17e eeuw werd het door de laatste particuliere bewoners eind vorige eeuw verkocht aan de Stichting Utrechtse Kasteelen, die het vervolgens in bezit stelde van de Stichting Kasteel Amerongen. In die tijd werd het Huys herbestemd tot museum. Deze nieuwe functie bracht allerlei nieuwe eisen qua veiligheid en klimaatbeheersing met zich mee. Ook kende het ensemble veel problemen: achterstallig onderhoud, schade aan het Huys en de collectie, afgekeurde installaties. Kortom: het was tijd voor een nieuwe toekomst.

Verleden en toekomst gaan prima samen

Eind 2010 moet het gehele landgoed, een van de kanjermonumenten, ingrijpend zijn gerestaureerd. Zowel de huidige veiligheid- en klimaateisen, als nieuwe functies vragen om inpassing van moderne technieken. Ingrepen waarbij de geschiedenis van het complex uitgangspunt dient te zijn. Vanaf de jaren ’80 van de vorige eeuw is Van Hoogevest Architecten al betrokken bij de restauratie van Kasteel Amerongen. In eerste instantie zijn cascorestauraties uitgevoerd aan het Huys, het koetshuis, de oranjerie en de stalgebouwen. Herstel van bruggen en kademuren volgden daarna. Vanaf begin 21e eeuw stelden vrijgekomen subsidiegelden het Stichtingsbestuur in staat om de restauratie van het museuminterieur op te starten. Diverse bijgebouwen kregen een andere bestemming, zijn gerestaureerd en heringericht. Voor de inpassing van moderne installaties is de expertise van DWA installatie- en energieadvies aangetrokken. Van Dorp Installaties is verantwoordelijk voor het daadwerkelijk aanbrengen van de installaties. Een verrassende combinatie: Van Hoogevest, waar het behoud van het monument hoog in het vaandel staat, en DWA, dat met behulp van de modernste middelen de kwaliteit van de werk- en leefomgeving wenst te verhogen. Begrip voor en behoud van het monument is echter ook voor DWA het vertrekpunt. Gezamenlijk zijn zij erin geslaagd om op deze bijzondere locatie moderne duurzaamheid te realiseren, zonder dat inbreuk is gedaan aan het historische karakter.

Samenwerking theorie en praktijk

De doelstelling is de historische toplocatie duurzaam te bewaren voor de toekomst. Alleen de strikt noodzakelijke ingrepen zijn gedaan - die nauwelijks tot niet zichtbaar zijn. Bij inpassingen is gekeken naar de bestaande constructie. Waar de gebouwen het toestonden, zijn ingrepen op innovatieve wijze weggewerkt. Ander belangrijk uitgangspunt was reversibiliteit. Alle moderne toevoegingen kunnen zonder schade aan het monument verwijderd worden. Bij de planvorming is nauw samengewerkt met de vakwereld. Het conceptplan is meerdere malen voorgelegd aan partijen uit het (wetenschappelijke) veld, waaronder het Instituut Collectie Nederland, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de Erfgoedinspectie, de TU Eindhoven en de Nederlandse Kastelenstichting. Hiermee is een afstemming van de theorie op de praktijk bewerkstelligd. Een werkwijze die gelukkig steeds vaker voorkomt.

Modernisering van het Huys

Om installatietechnieken in het Huys te realiseren zijn in eerste instantie per vertrek de functie en de klimaatklassen bepaald. Op basis daarvan, en met de geschiedenis van het gebouw in het achterhoofd, werd een plan van seizoensvolgende klimaatbeheersing opgesteld. Oorspronkelijk is het huis voornamelijk als zomerverblijf gebruikt, reden waarom de publieksactiviteiten zich enigszins moeten schikken naar de seizoenen. Bij vorst zullen de ontwerptemperaturen niet gegarandeerd worden en zal dan wellicht gebruik gemaakt moeten worden van een extra trui. Door het herstel van de onderliggende gewelven moesten de steenachtige vloeren in de verkeersgebieden van de beletage opgenomen worden en was het in ieder geval mogelijk om vloerverwarming toe te passen, een onzichtbare, gelijkmatige vorm van verwarmen. Voor deze methode werd ook gekozen voor een aantal ruimten in het souterrain. Het ontwerp van de verwarming kan vergeleken worden met een ijswafel, waarbij tussen de wafels ijs (in dit geval dus verwarming) aanwezig is, maar niet overal. Aan de zijkanten van de wafel zit op sommige plaatsen geen ijs (verwarming). Door ook het vochtige souterrain te voorzien van vloerverwarming is er een stabiel binnenklimaat onderin het gebouw, dat is de ene wafel. De andere wafel wordt gevormd door de radiatoren van de bovenste verdieping. Het klimaat tussen de wafels wordt nu beheerst door ‘onzichtbare’ kernvloerverwarming in de steenachtige vloeren van de verkeersruimten. Vanuit de verkeersruimten vindt warmtetransport plaats; horizontaal naar de naastgelegen vertrekken en verticaal naar de bovenliggende ruimten. Ook deed zich de mogelijkheid voor, omdat herstel van balklagen noodzakelijk was en daarom een aantal vloeren opengemaakt zijn, een nieuwe infrastructuur aan te brengen ten behoeve van verwarming, verlichting, beveiliging, etc.

Het poortgebouw is herbestemd tot exclusieve ontvangstruimte, bijvoorbeeld ten behoeve van bruiloften of recepties. Een dergelijke functie vraagt om bepaalde horeca-eisen die van grote impact kunnen zijn op de historische uitstraling van een gebouw. In dit geval zijn alle benodigde technische eisen ook weer onzichtbaar ingepast. | I Foto: Buitenplaats Amerongen

De gekozen werkwijze zorgt ervoor dat aan 90 procent van de gestelde klimaateisen wordt voldaan. Om uitdroging of schimmelvorming te voorkomen wordt gebruikgemaakt van zogenaamde ‘conservation heating’, waarbij de temperatuur geregeld wordt op basis van binnentemperatuur en luchtvochtigheid. Dat betekent dat bij te lage luchtvochtigheid de verwarming wordt geblokkeerd en bij te hoge luchtvochtigheid de binnentemperatuur verhoogd zal worden. Door tussen de tweede verdieping en de zolders een thermische en brandwerende scheiding aan te brengen in de stucplafonds, konden de warmteverliezen van de bovenste verdieping naar het dak geminimaliseerd worden. Bij de inpassing van de benodigde elektrotechniek is opnieuw naar de mogelijkheden van het pand gekeken; ditmaal naar al bestaande leidingen, pijpen, luchtroosters, wandbespanning etc. Door op inventieve wijze van deze infrastructuur gebruik te maken zijn veel aanpassingen ‘onzichtbaar’ aangebracht. De benodigde buizen zijn voornamelijk opgenomen in de vloer of achter de wandbespanning. Naast karakteristieke historische installatieonderdelen, zoals het belsysteem, etensliftje van souterrain naar dienkeuken, blusinstallatie en hout- en kolenkachels, wordt ook tot aan de Tweede Wereldoorlog gebruikte bekabeling en pijpwerk gehandhaafd. Zo blijft de ontwikkeling van de installaties in de geschiedenis van het gebouw zichtbaar. Alleen in uiterste gevallen is gekozen voor zichtbare toevoegingen, zoals rookmelders. Een laatste, maar zeker niet onbelangrijk, aandachtspunt was veiligheid. In nauw overleg met de brandweer is gekeken naar veilige, maar bij het gebouw passende vluchtroutes. Hierbij is gebruik gemaakt van de bestaande trappenhuizen. Ook de benodigde rookdetectors zijn weggewerkt.

Beheer en onderhoud

Het beheer en onderhoud van duurzame systemen in monumenten staat in Nederland nog in de kinderschoenen. Het is echter van uitermate groot belang, dat dit goed en verantwoord gebeurt door de gebruikers. Om dit proces te bevorderen is bij Kasteel Amerongen een monitoringsysteem aangebracht. Zodra bijvoorbeeld in de klimaatbeheersing veranderingen optreden, die niet zijn toegestaan, worden deze op afstand geregistreerd. Vervolgens gaat een melding uit naar de gebruikers. Deze kunnen de benodigde, op voorhand opgestelde, maatregelen treffen. Bij het beheer zal ook gebruik gemaakt gaan worden van opnieuw aangebrachte stores (luiken) aan de oost- en zuidgevel, die zon, warmte en koude kunnen weren. De inpassing van moderne installatie- en energietechnieken op Kasteel Amerongen laat zien, dat met creativiteit, inventiviteit en maatwerk historische locaties aan de modernste eisen kunnen voldoen. Uiteraard zijn dit niet de goedkoopste oplossingen, maar de cultuurhistorische kwaliteit van de plek kan op deze manier wel duurzaam gewaarborgd worden. Het kasteel is ook tijdens de restauratie te bezoeken door publiek en professionals in het kader van het programma ‘Wegens restauratie geopend’. Voor informatie over het kasteel en rondleidingen zie www.kasteelamerongen.nl.